De vijfendertigste Pacificatielezing werd dit jaar uitgesproken door emeritus professor en voormalig journalist Elsbeth Etty. De titel: 'Zijn cultus is ons aller heilige plicht - Multatuli: de Prometheus in ons taalgebied'. Wat schrijft Multatuli over de opvoeding van meisjes? Waarom wilde professor Etty in haar jeugd zo snel mogelijk een 'afgelikte boterham' worden en hoe liep dat af? Steunde Multatuli nou wel of niet de Vlaamse Beweging? En waarom willen met name Finnen op de foto bij het standbeeld van Multatuli?

 

 

De Pacificatiezaal van het monumentale stadhuis in Gent was begin november het decor van de vijfendertigste Pacificatielezing. Lieven Decaluwe, voorzitter van het Dagelijks Bestuur, heette de talrijke belangstellenden van harte welkom. Hij wees erop dat via deze reeks lezingen wordt gepleit voor een eigen plaats van de Nederlandse gemeenschap in een multiculturele wereld. Hierbij is zeker oog voor verscheidenheid binnen onze samenleving, want zonder die verscheidenheid kan er ook geen eigenheid bestaan. Daarna introduceerde hij bij het publiek de spreker Elsbeth Etty, emeritus hoogleraar literaire kritiek aan de VU te Amsterdam, voormalig journalist en onder andere biograaf van Henriëtte Roland Holst en Willem Wilmink (biografie verschijnt in het voorjaar). Professor Philip Vermoortel van de KULeuven, eminent Multatuli-kenner, heeft haar gevraagd om de voordracht te verzorgen. Elsbeth Etty heeft de tekst van de lezing aan hem opgedragen. Ook stelde Lieven Decaluwe in gloedvolle bewoordingen de musici voor: Catherine Struys en Wouter Vercruysse, die het Edenwood duo vormen.

 

Drie hoofdlijnen

 

In de lezing van Elsbeth Etty waren drie hoofdlijnen te onderscheiden: een persoonlijke, een Multatuli- en een feministische draad. Deze waren sterk met elkaar verbonden. Aan het begin van haar voordracht toonde Elsbeth Etty zich al als een strijdbare voorvechtster van vrouwenemancipatie. Ze beschouwde het, zo zei ze, namelijk als een grote eer om als vijfde vrouw in een reeks van 35 sprekers het woord te mogen voeren… Haar felrode uitstraling – bijna een handelskenmerk van haar - lijkt symbolisch voor het streven naar gelijkberechtiging van de vrouw. Mede als voorzitter van het Multatuli Genootschap onderschreef zij het belang van de gemeenschappelijke taal van Vlaanderen en Nederland. Hierbij benadrukte Elsbeth Etty de rol van Multatuli, die aan de basis staat van de moderne Nederlandstalige literatuur en een vurig pleiter was van tolerantie, godsdienstvrijheid, geweldloosheid, multiculturalisme en gelijke rechten voor iedereen. Daarom moet volgens haar het werk van Multatuli levend gehouden worden.

 

Elsschot

 

Dat was ook de mening van Willem Elsschot. De hoofd- en ondertitel van de voordracht van professor Etty zijn afkomstig uit een essay van de Antwerpenaar: ‘Zijn cultus is ons aller heilige plicht. Multatuli: de Prometheus in ons taalgebied'. De vergelijking met de mythologische figuur Prometheus is treffend: ‘de vooruitdenkende’. “Ik ben blijvend gevormd door Multatuli,” zei Elsbeth Etty, die opgroeide in een aartsconservatief koloniaal milieu. Het lezen van de Max Havelaar was de eerste aanzet. Haar feministische aard werd versterkt, toen ze bij vader thuis op zolder de Verzamelde Werken van Multatuli aantrof. Die waren een erfenis van grootvader Thomas Etty, een suikerfabrikant, die een Multatuli-adept blijkt te zijn geweest. Zo kwam professor Etty ook in aanraking met de Ideeën.

 

 

     

 

Idee 195

 

Met zichtbaar genoegen citeerde Etty Idee 195: "Wat maakt ge van onze dochters, o zeden! Ge dwingt haar tot liegen en huichelen. Ze mogen niet weten wat ze weten, niet voelen wat ze voelen, niet begeeren wat ze begeeren, niet weezen wat ze zyn. Dat doet geen meisje. Dat zegt geen meisje. Dat vraagt geen meisje. Zoo spreekt geen meisje! Ziedaar schering en inslag van de opvoeding. En als dan zoo'n arm ingebakerd kind gelooft, berust, gehoorzaamt... als ze heel onderworpen haar lieven bloeityd heeft doorgebracht met snoeien en beknotten, met smoren en verkrachten van lust, geest en gemoed... als ze behoorlyk verdraaid, verkreukt, verknoeid, heel braaf is gebleven - dat noemen de zeden braaf ! - dan heeft ze kans dat deze of gene lummel haar 't loon komt aanbieden voor zooveel braafheid door 'n aanstelling tot opzichtster over z'n linnenkast, tot uitsluitend-brevetmachine om zyn eerwaard geslacht aan den gang houden. 't Is wel de moeite waard!"

 

Gent

 

Professor Etty concludeerde terecht dat de geschriften, lezingen en brieven van Multatuli van grote invloed zijn geweest op de vrouwenemancipatie in de Lage Landen. Ze memoreerde ook de band van Multatuli met Gent. In 1867 heeft hij er op uitnodiging van het Van Crombrugghe’s Genootschap, een cultureel-sociale vereniging van werklieden, gesproken op het negende Taal- en Letterkundig Congres. Multatuli verklaarde zich solidair met de Vlaamse Beweging. Er is echter twijfel over zijn oprechtheid. Bestuurslid van het Multatuli Genootschap Philip Vermoortel oordeelt dat Multatuli vanwege geldproblemen zijn heil zocht in Vlaanderen. Het Van Crombrugghe’s Genootschap riep haar leden op om de charismatische auteur, die totaal aan de grond zat, financieel te steunen.

 

 

Afgelikte boterham

 

De aandacht van het publiek wist professor Etty ook vast te houden met een paar prikkelende, humoristische en soms ironische opmerkingen. Een voorbeeld hiervan naar aanleiding van Idee 195: "Zo snel mogelijk wilde ik een afgelikte boterham worden… Dat avontuur eindigde helaas in een internaat voor ‘moeilijk opvoedbare meisjes’." Lachsalvo’s klonken door de zaal, toen onze Multatuli-deskundige vertelde over het standbeeld van Multatuli vlakbij zijn geboortehuis, nu het Multatulimuseum. Schrijver Willem Frederik Hermans weigerde een donatie te schenken uit vrees dat 'als IK eraan meebetaald heb, niets onbeproefd zal gelaten worden om het zo snel mogelijk te vernietigen'. Hij heeft overigens een zeer lezenswaardige fotografische herdruk van de laatste door Multatuli herziene uitgave van Max Havelaar verzorgd, voorzien van een inleiding en verklarende noten. Opvallend is dat vooral Finse toeristen op de foto willen bij dit standbeeld, helaas niet omdat de man zoveel geleden heeft, maar omdat multa tuli in het Fins een seksuele lading heeft. "De letterlijke betekenis ervan is: ‘Ik ben klaargekomen.''' Een schriftelijk standbeeld in de vorm van Multatuli’s Volledige Werken verscheen in 1995.

 

       

 

Multatuli Online

 

Professor Etty beëindigde haar prikkelende Pacificatielezing met de aankondiging van de digitale website ‘Multatuli Online’, een kostbaar project waarvoor nog de nodige gelden ingezameld dienen te worden. Zij is er trots op dat ze juist in Gent ter gelegenheid van zijn 200^e verjaardag het Multatuli-jaar 2020 mag lanceren!

 

 

Muzikale intermezzi

 

Gitarist Catherine Struys en cellist Wouter Vercruyssen toonden zich ware virtuozen op hun instrumenten. Zij brachten drie stukken ten gehore van eigentijdse componisten, te weten Ester Mägi uit Estland, de Braziliaan Egberto Gismonti en de Fransman Mathias Duplessy. Ademloos luisterde het auditorium en genoot zichtbaar van de muziek. Vooral het laatste stuk oogstte veel bewondering vanwege de passie, die tot uiting kwam in het opzwepende ritme van de cello. De nog jonge musici kregen dan ook terecht een krachtig applaus.

 

 

Receptie

 

Zoals gebruikelijk werd er ter afsluiting van deze uiterst geslaagde Pacificatielezing een receptie georganiseerd. In een geanimeerde sfeer praatten Vlamingen en Nederlanders nog na over de verrukkelijke muzikale stukken en de zo interessante kijk van Elsbeth Etty op Multatuli en de invloed van de schrijver op onze tijd.

 

Karel de Feijter

Secretaris afdeling Breda

 

 

De vijfendertigste Pacificatielezing van Elsbeth Etty staat op de website van Pacificatielezingen vzw.

 

 

 

 

 

Elsbeth Etty studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. In 1996 is zij cum laude gepromoveerd in Utrecht op de biografie 'Liefde is heel het leven niet - Henriette Roland Holst 1869-1952'. Voor dit boek ontving zij de Gouden Uil, de Busken Huet Prijs en een nominatie voor de AKO-literatuurprijs. 

 

 

NRC

 

Van 1987 tot 2017 was Elsbeth Etty redacteur van NRC Handelsblad. Daarvoor was zij als redacteur buitenland en adjunct hoofdredacteur verbonden aan het communistische dagblad De Waarheid en vervolgens als chef opinie bij het Utrechts Nieuwsblad. In 2008 werden haar columns bekroond met de Anne Vondeling prijs voor politieke journalistiek. Van 2005 tot 2015 was zij bijzonder hoogleraar literaire kritiek aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Momenteel bereidt zij een biografie voor van de dichter en liedjesschrijver Willem Wilmink.